نظم جهانی در حال تغییر است و تحولات ژئوپلیتیکی با سرعت بالایی در حال شکل دهی به این نظم نوین هستند. ایران به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد جغرافیایی، منابع طبیعی غنی و جایگاه ژئوپلیتیکی مهم، نقش بسزایی در تعیین مسیر این تحولات ایفا می‌کند. ایران نه تنها به عنوان یکی از بازیگران کلیدی در منطقه شناخته می‌شود، بلکه به واسطه تأثیرگذاری در معادلات منطقه‌ای و جهانی جایگاهی فراتر از مرزهای خود دارد. با در نظر گرفتن عوامل ژئوپلیتیکی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی می‌توان چشم‌انداز جایگاه ایران در نظم جدید جهانی را بررسی کرد.
ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود یکی از مهمترین کشورهای جهان در معادلات ژئوپلیتیکی به شمار می‌رود. این کشور در چهارراه اتصال آسیای مرکزی، قفقاز، خاورمیانه و آب‌های خلیج فارس قرار دارد. علاوه بر همسایگی با ۱۵ کشور، ایران از نظر زمینی و دریایی به بازارهای جهانی متصل است، که این امر به آن نقش کلیدی در ترانزیت کالا و انرژی می‌بخشد. تنگه هرمز که حدود ۲۰ درصد نفت جهان از آن عبور می‌کند یکی از مهمترین گذرگاه‌های استراتژیک جهان محسوب می‌شود و در اختیار ایران است که اهمیت ژئوپلیتیکی آن را دوچندان می‌کند.
ایران همچنین به عنوان پلی میان شرق و غرب عمل می‌کند و در پروژه‌هایی مانند ابتکار یک کمربند یک جاده چین، کریدور شمال-جنوب و مسیرهای حمل و نقل منطقه‌ای نقش مهمی دارد. از طرفی موقعیت ایران موجب شده است که در رقابت میان قدرت‌های بزرگ مانند چین، روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا به بازیگری مهم تبدیل شود. این پتانسیل می‌تواند در شرایطی که اقتصاد جهانی به سمت چند قطبی شدن حرکت می‌کند، اهمیت ایران را در آینده افزایش دهد.
ایران با برخورداری از حدود ۱۳ درصد از ذخایر نفتی و ۱۷ درصد از ذخایر گاز طبیعی جهان، یکی از تأمین‌کنندگان کلیدی انرژی محسوب می‌شود. با وجود تحریم‌های غرب، ایران همچنان توانسته است در بازار انرژی فعال باشد و از طریق روش‌های متنوعی مانند صادرات غیرمستقیم و توافقات دو یا چندجانبه، جایگاه خود را حفظ کند. همکاری‌های گسترده با کشورهایی مانند چین، هند، روسیه و همچنین گسترش سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی، به ایران کمک کرده است تا اثرات تحریم‌ها را کاهش دهد. علاوه بر این ایران ظرفیت بالایی برای افزایش تولید و صادرات انرژی دارد و در صورت کاهش تحریم‌ها یا یافتن راهکارهای جدید می‌تواند نقش بیشتری در بازارهای جهانی ایفا کند.
همچنین ایران می‌تواند در آینده با بهره برداری از ظرفیت‌های خود در بخش ترانزیت انرژی و حمل‌ونقل، به یک هاب تجاری مهم تبدیل شود. ایران با موقعیت استراتژیک خود می‌تواند در مسیرهای حمل‌ونقل بین‌المللی مانند کریدور شمال-جنوب که روسیه، هند و ایران را به هم متصل می‌کند، نقش پررنگ‌تری ایفا کند. علاوه بر این کریدور شرق-غرب که چین و اروپا را از طریق ایران به هم پیوند می‌دهد، فرصت دیگری برای تبدیل ایران به یکی از مراکز اصلی ترانزیت کالا در منطقه است. توسعه زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و بندری، از جمله سرمایه‌گذاری در بنادر جنوب کشور می‌تواند به افزایش نقش ایران در تجارت جهانی و تقویت موقعیت ژئوپلیتیکی آن کمک کند. این اقدامات نه تنها موجب افزایش درآمدهای ترانزیتی می‌شود، بلکه به ایران امکان می‌دهد تا جایگاه خود را در معادلات اقتصادی و تجاری منطقه‌ای و جهانی تثبیت کند.
ایران یکی از کشورهای دارای قدرت نظامی قابل توجه در منطقه است. برنامه موشکی با توسعه موشک‌های بالستیک و کروز دوربرد توان بازدارندگی بالایی را برای آن فراهم کرده است. ایران همچنین در زمینه پهپادهای نظامی پیشرفت قابل توجهی داشته و توانسته است این فناوری را به عنوان یکی از ارکان اصلی قدرت دفاعی خود به کار گیرد.
علاوه بر این ایران از نیروهای نیابتی در کشورهای مختلف منطقه مانند لبنان، عراق و یمن بهره می‌برد که به عنوان یکی از ابزارهای قدرت نرم و سخت ایران مطرح هستند. این نیروها به ایران امکان می‌دهند تا بدون مداخله مستقیم، نفوذ استراتژیک خود را در منطقه گسترش داده و بر تحولات ژئوپلیتیکی اثرگذار باشد.
ایران در سیاست خارجی خود همواره از رویکردی چند وجهی بهره برده است. در حالیکه روابط تنش‌آلودی با کشورهای غربی به ویژه آمریکا دارد همزمان سعی کرده است روابط استراتژیکی با چین، روسیه و کشورهای همسایه برقرار کند. این سیاست چند وجهی به ایران امکان داده است تا در برابر فشارهای بین‌المللی، به ویژه تحریم‌های غرب گزینه‌های متعددی برای همکاری و توسعه اقتصادی داشته باشد. توافقات راهبردی با چین و روسیه، از جمله قرارداد ۲۵ ساله با چین و همکاری‌های گسترده نظامی و اقتصادی با روسیه نشان دهنده تمایل ایران برای تقویت اتحادهای شرقی است. از طرفی ایران در تلاش است تا از طریق دیپلماسی منطقه‌ای روابط خود را با کشورهای همسایه مانند عربستان، ترکیه و کشورهای حوزه خلیج فارس بهبود بخشد که این امر می‌تواند نقش آن را در معادلات ژئوپلیتیکی آینده بیشتر کند.
پیمان‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای، بریکس و روابط راهبردی با چین و روسیه نشان می‌دهند که ایران به دنبال ایجاد یک بلوک جدید در نظم جهانی است. ایران با عضویت در این سازمان‌ها و گسترش روابط اقتصادی، نظامی و دیپلماتیک خود در تلاش است تا موقعیت خود را در ساختار چند قطبی جدید تقویت کند. توافقات اخیر ایران با عربستان نیز که با میانجی‌گری چین صورت گرفت نشان از تغییر راهبردی ایران برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای، افزایش نفوذ دیپلماتیک و تقویت ثبات در خاورمیانه دارد. این تحولات نه تنها می‌توانند به بهبود جایگاه ایران در نظام بین‌المللی کمک کنند، بلکه زمینه را برای همکاری‌های گسترده‌تر اقتصادی و سیاسی در سطح منطقه‌ای و جهانی فراهم خواهند کرد.
در تحلیل جایگاه ایران در نظم نوین جهانی در کنار فرصت‌های قابل توجه، چالش‌های مهمی نیز وجود دارند که بر سیاست‌های داخلی و خارجی تأثیر می‌گذارند. بررسی این چالش‌ها و فرصت‌ها امکان درک بهتری از آینده جایگاه ایران در تحولات ژئوپلیتیکی را فراهم می‌کند.
یکی از این چالش‌ها تحریم‌های اقتصادی هستند. فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا، مانعی جدی برای رشد اقتصادی، تجارت بین‌المللی و سرمایه‌گذاری‌های خارجی در ایران محسوب می‌شود. این تحریم‌ها تأثیر مستقیمی بر کاهش درآمدهای نفتی، محدودیت‌های بانکی و عدم دسترسی به بازارهای مالی جهانی دارند. از طرفی با وجود تلاش‌های اخیر برای بهبود روابط با برخی از کشورهای همسایه، همچنان چالش‌هایی مانند رقابت با عربستان، حضور نظامی آمریکا در منطقه و درگیری‌های نیابتی در کشورهای مختلف می‌تواند نفوذ ایران را محدود کند. همچنین بحران‌های اقتصادی، تورم، بیکاری و چالش‌های مدیریتی داخلی می‌توانند سیاست خارجی ایران را تحت تأثیر قرار داده و قدرت مانور آن را در صحنه بین‌المللی کاهش دهند. نارضایتی‌های اجتماعی نیز ممکن است به بی‌ثباتی داخلی منجر شود. اما تهدیدات امنیتی و نظامی و حضور نیروهای بیگانه در منطقه و احتمال درگیری‌های نظامی از جمله چالش‌های امنیتی ایران هستند.
با توجه به این چالش‌ها و فرصت‌ها، ایران برای تثبیت جایگاه خود در نظم نوین جهانی، نیازمند تدوین راهبردهایی مبتنی بر تنوع‌بخشی به شرکای اقتصادی، توسعه دیپلماسی، مدیریت داخلی مؤثر و استفاده بهینه از ظرفیت‌های ژئوپلیتیکی خود است.
